domingo, 9 de novembro de 2014

A Música Popular por Manuel António

Eu, ás veces escribo versos. E así como a teimosía do mariñeiro consiste en falar do mar e de canto con el ten relación, así a miña teimosía consiste en falar de versos e de canto se lle achegue. Despois de todo, fale ben ou fale mal, nunca un home pode falar doutra cousa mellor que daquela á que consagra as súas afeccións, os seus entusiasmos e o seu traballo. Por iso eu fale ben ou fale mal, nunca poderei ocupar o meu lugar mellor que cando fale de un tema coma o de hoxe escollín pra presentarme diante de vós: vou intentar facer gabanza, o eloxio, a loanza do cantar.
Pero antes de pasar adiante, convén que eu explique o que entendo por cantar. Eu non lle chamo un cantar a ningunha desas cousas estrañas e alleas que veñen cantando mais de catro badulaques por que as escoitaron a unha cupleteira trasnoitada nun escenario de cafetín. Eu non lle chamo un cantar a ningunha desas cousas que escoitamos nos barrios baixos das cidades en boca das fregatrices ou na caixa dun organillo. Eu non lle chamo cantares a iso do Waya-Wais nin á Chula tanguista, nin a aquilo de Baronesa gentil, vizcondesa ideal, nin aquilo outro de Mozo traiga otra copa… A todas esas cousas chamádelle, si queredes, cuplés, pero non lle chamedes cantares. Este nome de cantares gardémolo para aquelas coplas tan sinxelas, tan íntimas e tan nosas, que aprendemos case cando aprendemos a falar. Cantares, para min, son aquelas cantigas con que de pequenos nos adormentaban nosas nais. Eu chámolle cantares a aqueles que se cantan de volta das romarías, ou nas longas parrandas da noite da festa que van recorrendo as calellas cunha copla axeitada en cada porta. Xa sabedes pois que ao falar de cantares, falo destas nosas coplas galegas; e delas é de quen eu quero facer unha gabanza.
Como son feitos os nosos cantares
Moitas veces teriades nas mans, e teredes folleado e lido un libro de versos. Alí tamén pode haber algo semellante aos cantares que podedes ler nun libro e os cantares que aprendiches de oílos por aí adiante, hai unha diferenza fondísima: os versos dun libro foron escritos por un só home, un poeta: e os cantares populares non se sabe por quen foron feitos; pero tan compenetrados estamos todos con eles que temos que crer que foron feitos por todo o mundo. Os versos do libro perténcenlle a un home que é o seu autor, e os cantares populares perténcenos a todos porque non teñen dono, e xa naceron para ser así.
Pouco esforzo se precisa para atopar outra interesantísima diferenza entre os cuplés e os cantares. Teredes visto que un cuplé nace, espállase e morre o mesmo que un andazo de vexigas ou xarampón. Chega calquera forasteiro, ou calquera de nós que vai afora, e trae un deses monstros que rebordan dos escenarios da arte dexenerado: por algún tempo, todo o mundo anda tatexando ou asubiando aquel cuplé de moda; e despois que todo o mundo se fartou e se cansou de darlle voltas, pasa de moda e ninguén volve a cantalo. Se quixésemos poñer exemplos disto atopariámolos dabondo, porque con todo cuplé acontece isto que digo.
Co cantar nunca pasa tal cousa: cando as xentes se cansaron de cantar Waya-Wais, volveron a cantar O río cando vai cheo… Heicho de dar queridiña, heicho de dar que o teño… O cuplé morre, o cantar vive sempre. O mesmo cantar que cantamos de mozos, cantarémolo de vellos; así como cantaron os nosos avós, cantárono os nosos netos. Isto, non nos quer dicir algo? É que o cantar ven a ser algo máis que unhas palabras engarzadas nunhas notas. O cantar con todas as súas variantes é a expresión máis pura e axustada do noso pensamento, do noso sentimento, do noso carácter e nunha palabra, de toda a nosa alma.
O estudo dos cantares do pobo,así como o das súas lendas, contos, música, e todo o que nunha palabra se chama folclore, foi durante moito tempo desprezado polas xentes cultas. Hoxe acontece todo o contrario. En Irlanda, país irmán noso polo orixe e tan semellante ao noso polas súas calamidades, fai xa tempo que existe unha Sociedade Celtista, William Butler Yeats, que ten por obxecto recoller e estudar todas estas manifestacións do arte do pobo. En México, tamén fai tempo xa que existe outra sociedade, La Corregidora de Querétaro, que traballa por recoller as manifestacións da arte dos indios, esquecidos desde os tempos da conquista española. Para ninguén é un segredo que Grieg, un dos mais grandes músicos dos nosos tempos, inspiraba para as súas composicións nos cantares populares de Noruega, como Dvorak en Hungría e Falla en España. A literatura e a música rusa que hoxe están tendo un grandísimo éxito en toda Europa, débeno seguramente a que tanto unha coma outra, arrincan directamente de fontes populares. Esta atención que se lle presta e esa influenza que exerce o arte popular atópase máis ou menos en case tódolos países do mundo, e entre tódalas xentes verdadeiramente cultas.
Ben vedes polo tanto que amando os nosos cantares non faremos máis que seguir os pasos dos homes de estudo. Pero o que nos debemos facer, o que debe facer o pobo, é unha cousa aínda de máis importancia que o que fagan os folcloristas.
Se eles recollen os cantares para coleccionalos nos libros e cadernos de estudo nós debemos facer algo máis importante, que será o conservalos vivos, non consentir que vaian a momificarse entre as follas dun libro, senón recollelos como un herdo sagrado dos nosos maiores, conservalos cariñosamente e encomendarllos ao que virán. Así cumpriremos cun dos nosos deberes na vida que é o de defender a nosa personalidade, o que temos de propio, de noso, o que nos distingue dos demais. Deber, este, por certo ben descoidado, e sobre o cal falaría se o tempo non me prohibise abusar da vosa atención para poñer de manifesto o vergoñento que resulta ver como de cotío nos esquecemos da nosa fala, renegamos da nosa tradición, e vilipendiamos a Nosa Terra, cando o noso deber sería falar sempre na nosa fala, conservar a nosa tradición e poñer a Nosa Terra por enriba de todas as outras.
A min unha das cousas que máis mágoa me dan, é un home que despreza a súa Patria, a súa Raza, a súa Raza, a súa fala, o seu orixe, as súas tradicións, e, nunha palabra todo canto hai de máis sagrado, e todo canto debera ser o obxecto da súa devoción e do seu culto constante. Moitas veces se ten botado na cara aos galegos o desapego polas súas cousas, o dispostos que están sempre a deixalas polas alleas. Aquí mesmo, na nosa vila, ben vemos que, como nas demais, atópanse a eito tipos deses que por estar catro días en terras de afora, antóllaselles que isto non val nada, que a nosa fala é unha cousa baixa, que as nosas costumes tradicionais son atrasadas e ridículas e que calquera curruncho do mundo é mellor que isto. A min puidéranme chamar bárbaro e atrasado todos eses individuos, pero o caso é que a cousa que máis quero neste mundo, e paréceme que tamén no outro, é a Miña Terra; a miña terra con todo o que ten de seu.
Quérolle en primeiro lugar, por obrigación; porque a primeira obrigación de todo home é amar sobre todas as cousas á súa terra. E quérolle ademais por necesidade; porque ten para min tales encantos, lévoa tan metida dentro de min mesmo que si ela me faltase, faltaríame a vida. E quérolle ademais por o merecer; por que non é preciso que me cegue o amor que lle teño para encontrala cha de engados, belida, incomparábel.
Quero facer unha gabanza destes cantares, por que lles quero como se en vez de ser unha cousa inmaterial fosen uns vellos amigos meus, daqueles amigos con os cales de pequeno se ten pasado moitas tardes xogando; uns amigos con quen tiveses feito tantas cousas de amábel recordo.
E quérolles porque eles son as alfaias con que o pobo enxoia a nosa fala. Quérolles por que eles son como oracións sinxelas e humildes para rezar no culto panteísta da Terra e da Raza.
Cantas cousas di un cantar
Eu quixera que moitas veces vos parásedes a desenvolver cantas cousas di un cantar. É que un cantar, nos seus catro versos, encerra moitas veces  máis sabedoría que o libro dun filósofo e mais beleza que o libro dun artista. Porque o libro dun filósofo, inda que el teña recorrido os mais escolleitos campos da ciencia, e inda que teña consumido o mellor da súa vida nunha matinante cavilación, sempre será unha interpretación da vida feita a través do seu temperamento e da súa personalidade, mentres que a sabedoría que encerra un cantar, é o produto da ciencia sinxela, espontánea e natural que levou dentro de si unha longa cadea de xeración. E a sabedoría, dun home por ergueita que sexa nunca poderá poñerse de par da sabedoría dunha raza.
O mesmo acontecerá coa beleza do cantar. Por depurado espírito que teña un artista, por xenial e orixinal que sexa a súa creación, sempre a súa obra será un perfil da Beleza tomado desde un restrinxido punto de vista individual.
ca. 1923

A Música Popular por Castelao.

Dixo Tolstoi que dende a Idade Media as clases altas da sociedade viviron sen arte propio, e que só o pobo seguiu gozando dun arte propio, e que só o pobo seguiu gozando dun arte verdadeiro, que responde a súa concepción da vida. Isto parece escrito adrede para Galiza, pois mentres os señoritos alleeiros vivían espiritualmente de prestado, o pobo galego seguiu creando arte e sabedoría.
Velaí están os refráns, algúns tan sabios como este, que quero ofrecer a vosa consideración de revolucionarios, porque é todo un tratado de economía: « Malia o dente que come a semente ». Velaí están  os nosos cantares, a rever tenrura e malicia, para competiren en beleza cos cancioneiros de calquera outro país do mundo.Velaí están os hórreos, para demostraren o sentido galego das fermosas proporcións. Velaí está a nosa escultura popular nos cruceiros, nas fontes e nos portalóns. E velaí está, destacándose sobre da inmensa riqueza folclórica da Galiza, a nosa música popular e os nosos bailes e danzas populares. Os musicólogos poden lucir a súa erudición discutindo a procedencia ou non procedencia árabe da nosa música popular e as relacións de parentesco que poida ter coa de outros países afastados; mais ninguén discute o seu carácter nacional », porque existe unha « música galeg » de extraordinario valor artístico.

Sempre en Galiza, 1944

A Música Popular por Dieste.

A Música Popular.
Das comparanzas feitas por ilustres e coidadosos folcloristas, parece terse chegado á consecuencia de que a música popular pode ser agrupada xeograficamente en moi poucas variedades. A música de todos os pobos comprendidos en cada grupo é, segundo os devanditos investigadores, fundamentalmente « a mesma ». Analizados musicalmente os motivos redúcense a moi poucos e veñen sendo, con elipses ou engadidos que non atinguen ao íntimo da estrutura, os mesmos en pobos moi arredados, constituíndo, ademais, o que puidera nomearse « música rudimentar ».
Todos os amantes da música popular, todos os que en ela ven a posíbel piaña dun nacionalismo musical, ficarán desiludidos e ingratamente surpresos ao ler as anteditas aseveracións. A nós aconteceunos o mesmo entrementres non topamos obxeccións que opoñer. Mas non tardamos en topalas, e con elas o consolo.
A música popular de que falan aqueles investigadores é a que « pode ser trasladada ao pentagrama ». Pero algo hai na música popular, característica dunha comarca, que non rematan de recoller os anotadores, poida que por insuficiencia da notación empregada. Iso, o que non puido deica hoxe ser recolleito — non sendo en discos de fonógrafo e non moi ben — é o verdadeiramente propio, e poida que intransferíbel, dunha música nacional. Si dunha cidade estranxeira levades a unha viliña galega un cantar ouvido na rúa ou no teatro, observaredes como, pasado algún tempo, o cantar vai adquirindo un xeito novo que non o houbera adquirido igual en ningures. Se quixerades entón recoller no pentagrama o cantar, quizás vos topásedes coa sorpresa de ter anotado case que o mesmo cantar ouvido na cidade allea. E, non obstante, o cantar modulado pola xente da viliña « é outro ».
Agora exponse un problema de fondo interese para os músicos, como recoller esas modulacións? Como glosalas?

13 de Abril de 1926

sábado, 8 de novembro de 2014

Z-G

Zapateiro foi á misa
e non sabía rezar,
e andaba polos altares:
— Zapatos para solar! BS

Zapatiño de unha sol
logo lle cai a biqueira.
Ten coidado, miña nena,
non caer a vez primeira. BOUZA BREY 1

X-G

Xa fun a Marín,
xa pasei o mar,
xa comín naranxas
do teu naranxal. BT

Xacobiño de Fontán,
quen pedire a túa morte,
véñalle a súa mañán! BS

V-G

Vente ventiño do mar,
vente ventiño mareiro,
vente ventiño do mar
tráeme o meu mariñeiro. BOUZA BREY 1

 Veño dunha romería*
agora vou para outra,
váiseme o tempiño todo
dunha romería* á outra. Ms.1

Veño da Virxen da Barca
veño de abala-la pedra.
Abalei a pequechiña
que a grande non quixo ela. BS.

Viva Leiro, viva Leiro,
Santa Baia tamén viva;
entre Leiro e Santa Baia
eu teño a quen ben quería. C 2

Viva Taragoña fermosa
paseadora de guapos,
tocadora de guitarras,
rompedora de zapatos. RV

Vou camiño de Padrón
parolando cunha nena,
que me leva o corazón
o mirarme nos ollos dela.

U-G

Unha vella dixo a outra
polo burato da porta:
— Ti goberna a túa vida
que a miña nada che importa. Ms.1

Un gato e un escribano
caeron xuntos nun pozo,
e como os dou eran gatos,
rabuñáronse o pescozo. BT

T-G

a)Taragoña tente firme,
o Araño xa caeu,
Asados está a temblar*
co susto que lle meteu. RV
b)Taragoña tente en pé
que Araño xa se tumbou,
e Asados quedou temblando*
co susto que se levou. CH

Téñocho ollo botado,
heime de casar contigo
ou non hei de ser casado. Ms.2[1]

Teño lanchas, teño redes
e teño peixes no mar,
teño unha moza bonita,
xa non quero traballar. BOUZA BREY 1

Teño un amor en Rianxo
e outro en Vilagarcía,
para ir ver ós meus amores
teño que cruza[-la]r a ría. RV

Tes moito garbo co mozo[2];
pódelo meter nun saco
que non cho leve o raposo. Ms.2

Tiveches catorce noivos
e cinco máis dezanove;
o que se case contigo
traballadiña che colle. BOUZA BREY 1

Toca, pandeireta, toca,
senón heiche de rachar,
xa que me custastes os cartos
axudamos a ganar. Ms.3

Todos me din que me caso,
xa me dan o parabene,
todos me din que me caso,
pero non me din con quene[3]. BT

Toleas pola peneira,
toleas por peneirar,
toleas por ter amores
e non sabes namorar. BS




[1] Em BS: Téñoche o ollo botado,/ has de ser miña muller/ ou non hei de ser casado./
[2] Ter em conta para a rima o seseio próprio da Galiza.
[3] Em nota a roda pé, os compiladores aclaram: «Del archivo del coro Cántigas da Terra, de La Coruña. Consta como de "Taragoña (Coruña)".»
Em BS: Todos me din que me case,/ todos me din que vou ben;/ todos me din que me case,/ pero non me din con quen./

S-G

Sabe Dios* dentro dun ano
donde estará o meu corpo,
ou aquí ou noutro lado
ou na sepultura morto. Ms.1

Santa Xusta de Moraña
tres anos foi muiñeira;
gastaba xestas de palma,
trabadoiras[1] de oliveira. BS

Se o mar fora de leite
e o monte tuvera* broa,
moito tiñan que comer
os zapateiros de Noia. Ms.3

Sei cantar e sei bailar,
sei tocar a pandeireta,
que ma [a]prendeu miña nai
a conta dunha peseta. Ms.3

Sei cantar e sei bailar,
todo se me dá de man,
tamén sei sachar o millo
polo mes de san Xoán. Ms.2

Sempre andas: — Voume, voume.
Xa te podías ter ido.
Si te foses hai un ano
xa me tiñas esquencido. Ms.1

Señor San Bartolomeu
feito de pau de laranxo,
quen che mandou dar pintura
foi o cura de Rianxo. BOUZA BREY 1

Señor San Bartolomeu
feito de pau de sanguiño,
líbrame, Santo bendito
do lobo de Rianxiño. BOUZA BREY 1

a) Señor San Bartolomeu
que estás no medio da Ría,
que unha banda tés Rianxo
e de outra Vilagarcía. BOUZA BREY 1
b) Santo San Bartolomé*
está no medio da ría;
a un lado ten a Rianxo
e a outro a Vilagarcia. C 1

Seis parroquias ten Rianxo,
dúas delas interiores,
as outras bañas o mar
polos seus alrededores*. CH

Se o río de Té
fora de coñá
mais de catro mozos
irían alá. BOUZA BREY 1

Si che gustan as morenas
e as roxas che gustan máis,
tanto aquelas como as outras van,
todas van, todas van. XG

Si chove, deixa chover,
se orballa, deixa orballar,
que eu ben sei dun abriguiño
onde me hei de ir abrigar. BS

Son as mozas de Rianxo,
son as mozas rianxeiras,
como mazáns coloradas,
feituquiñas como peras. CH




[1] Trab[v]adoira: Pequeña compuerta o placa de madera que cierra el bucil del molino, impidiendo el paso del agua. Diccionario galego-castelán e Vocabulario castelán-galego, A Coruña, Moret. 1979

R-G

Repinica no pandeiro;
non rompe, que é deste ano,
polo pelexo n’hai duda*,
que é pelexo de escribano. BT

Rianxiñas, rianxeiras,
rianxiñas de Rianxo;
rianxeiras son aquelas
que van polo mar abaixo. C 1

Rosiña andaba descalza,
Rosiña porque quería,
a casiña do zapateiro
Rosiña ben a sabía. Ms.1

Q-G

Quen che me dera, meniña,
no canaval do teu pai!
Non che había de valer
o chamar polo teu pai. BOUZA BREY 1

Quen te dixo a ti cativo
que eu me quería casar,
contigo, nin polo menos,
primeiro me hei de enterrar. Ms.2

a) Quérenme as nenas de eiqui
e as da banda de Leiro,
se me collen en Rianxo
berraranme en Abanqueiro. BOUZA BREY 1
b) Quérenmas nenas de aquí
e as da banda de Leiro
e se me collen por Rianxo
reñeranme en Abanqueiro. CPG

Que Rianxo é a máis poboada
iso sabémolo ben,
sendo a parroquia de Isorna
a que menos veciños ten. CH

Queridiña dóenche os ollos,
tamén che me doen os meus,
iralos lavar ó río
donde a troita lava os seus. Ms.1

— Queridiña, ergue e vaite.
— Como me hei de ir queridiña,
como me hei de ir e deixarte. Ms.1

Quixera por un anaco,
ser gancho do teu arete,
para decirche baixiño
en que inferno me meteches. BS

P-G

Para bailar e cantar
xa Rianxo ten a sona;
para rapazas bonitas
vivan as de Taragoña. BOUZA BREY 1

Para cantar e bailar
xa Bealo ten a sona
e para beber pola bota
o borracho de Taragoña. RV.

Para cantar e bailar
o Araño ten a sona,
para beber pola bota
as mozas de Taragoña. RV.

Para domingo que ven
van as miñas monecións,
agora vanse acabando
as miñas conversacións. Ms.1[1]

Para pan de trigo Caldas
para molete, Padrón,
para nenas que dan xenio,
as de San Pantaleón. CPG

Pasaste e non falastes
co fuxiño ribirado,
aínda cha de vir o tempo,
de falares con coidado. Ms.2

Pasei o mar da Marola
queridiña por che ver,
pasei o mar da Marola
a punto de me perder...!

Pasei pola túa porta,
mirei que estabas facendo
as papas nunha tixola,
hai que muller de goberno! Ms.2

Paxariño, gorrión,
onde vas faguer o niño?
Á horta do señor cura
no primeiro ramalliño. BS



[1] Em Bouza Brey 1: Heime de casar no Louro,/ no Louro cunha louriña, /Nosa Señora de Louro/ ten de ser miña madriña. Bouza Brey recolhe esta cantiga em Taragonha.

O-G

O aire que che levou
meu irmán para Marín,
o aire que che levou
púdome levar a min. Ms.1

O amor da costureira
era papel e mollouse,
agora costureiriña
o teu amor acabouse. Ms.1[1]

O cantar do arrieiro
é un cantar moi baixiño,
cántano en Ribadavia
e resoa no Carballiño. Ms.1[2]  

O caravel cando nace
chámanlle caraveliño,
as fillas do Sr. Cura
chámanlle a seu pai padriño. Ms.1

O cariño que che teño
e máis o que chei [che hei] de ter
cabe na casca dun ovo
inda no a [non a] ha de encher. Ms.1

O corazón dunha pulga
quen o soubera guisar,
tiña xantar e merenda
e cea para cear. Ms.1

O crego chamoume Rosa,
eu chameille sorralleiro,
dixo que me ha de enterrar
ao pé do seu limoeiro. BS

O crego chamoume Rosa
e eu também lle respondín;
— Destas rosas, señor cura,
non llas hai no seu xardín. BS

O cura chamoume Rosa,
eu tamén lle respondín:
a)— Unha rosa como esa
non a ten o seu xardín. Ms.1
b)— Desta rosa señor cura
non as ten no seu xardín. Ms.2

O cura da Escravitú*
non é cura nin señor,
que confesou a criada
debaixo dun cobertor. BS

O Cura de Taragoña
ten unha ducia de amas,
tres Marías, tres Antonias,
tres Pepas, tres Xulianas. C 1

O gaiteiro de Soutelo
foi tocar a Redondela,
perdeu a gaita no monte
agora chora por ela. Ms.1

O gaiteiro toca a gaita,
a muller o violín,
os fillos as castañetas,
na miña vida tal vin[3]! BT

Olliños de mirar doce,
olliños de mirar forte:
olliños que me dan vida,
olliños que me dan morte. BS

Olvidásteme por pobre,
eu por rico che deixei,
mais vale pobre honrado
que un rico de mala lei. Ms.1[4]

O mar enche para arriba
e devala para baixo,
así fai quen ten amores
a) desa vila de Rianxo. Ms.1
b) nesta vila de Rianxo. C

O meu amor é celoso
non quer que fale a ninguén,
hai que cara de cochino
que reprendida me ten. Ms.1

O meu amor non me fala,
sei que o ten de grandeza;
como é un rapaz novo,
dálle o aire na cabeza. BS

O meu home vai na feira,
vai na feira das culleres,
si mo viras por alá
tíramo de antre as mulleres. BS

O pasar o regueiriño
díxenche que si, que si;
o regueiriño pasado
catro cornos para ti. BOUZA BREY 1

O paxaro da María
anda nas miñas cireixas:
— Come, paxariño, come
veremos as que me deixas. BOUZA BREY 1[5]

O paxaro de María
foime ás uvas o bacelo;
todos os paxaros ten pruma
o de María ten pelo. BOUZA BREY 1

O prixel é miudiño
foi medido na balanza,
cantas mulleres se perden
pola moita confianza. Ms.1

Orapún catapún, Maruxiña,
orapún catapún e máis ben,
nin o pai nin a mai nin a filla
nin cantas Maruxas ten. BT

O río cando vai cheo
leva carballos e follas,
tambén podía levar
as língoas murmuradoras. BS

Os de Noia son borrachos,
os de Muros aloqueiros[6],
os de Fisterra son mouros,
e os do Son son bucheiros[7]. CPG

O vento que che levou,
meu irmán, para Marín,
o vento que che levou
púdome levar a min.




[1] Também em CH
[2] Em BS: O cantar do arrieiro/ é un cantar moi baixiño,/ si se canta en Ribadavia/ resoa no Carballiño./
[3] Em nota a roda pé, os compiladores aclaram: «Del archivo del coro Cántigas da Terra, de La Coruña, donde figura como Pandeirada de Muxía. El fa sostenido que aparece tres veces en el estribillo es natural en una versión, por lo demás idéntica a ésta, que nos cantó Alfonso R. Castelao.»
[4] Em BOUZA BREY 1: Olvidácheme por probe,/eu por rico che deixei;/vale máis probe honrado/que un rico de mala lei.
[5] Em BB 1: O paxaro de María/anda nas miñascereixas,/come, paxariño, come…/¡Veremos cantasme deixas/.
[6] Aloqueiro: Adj. Lugar pantanoso em que se detêm as águas. www.estraviz.org
[7] Bucheiro: s. m.  Aquele que tem por hábito comer qualquer cousa com o pretexto de beber. www.estraviz.org